قرارداد آتی (Future Contract) توافق‌نامه‌ای مبتنی بر خرید و یا فروش یک کالا یا دارایی مشخص، با قیمتی تعیین شده برای زمان معینی در آینده است. در واقع قرارداد آتی نوعی از ابزار مشتقه (اوراق یا دارایی که خود دارای ارزش نیستند و به واسطه کالای ارزشی، ارزشمند می‌شوند.) به شمار می‌آید. قرارداد آتی معمولا به دو گروه طبقه‌بندی می‌شود: قرارداد آتی کالا (نظیر محصولات کشاورزی، فلزات، مواد نفتی) و قرارداد آتی مالی (نظیر سهام و یا اوراق قرضه).
به عبارت دیگر در این نوع قرارداد فروشنده تصمیم می‌گیرد تا کالایی را در زمان مشخصی بفروشد و خریدار نیز تصمیم می‌گیرد آن میزان از کالا یا خدمات را به مبلغ مشخصی خریداری نماید. که مبلغ آن در آینده پرداخت می‌شود. امروزه قرارداد آتی یکی از مهمترین پایه‌های بازار معاملاتی می‌باشد. این بازار سودآوری بالایی دارد و به سرمایه‌گذاران این اجازه را می‌دهد تا با سرمایه پایین، سودهای زیادی را به دست آورند.
تاریخچه قراردادآتی
برای اولین بار در شیکاگو و در سال 1848 میلادی، زمینه قرارداد آتی پایه‌گذاری شد. بدین صورت که تولیدکنندگان گندم برای فروش محصولات خود نیاز به بازاری داشتند تا معاملات را نقدی انجام دهند؛ یعنی گندم بدهند و پول آن را دریافت کنند. به تدریج کشاورزان (فروشندگان) و خریداران گندم به نوعی تعهد جهت دریافت وجه نقد خود در آینده رسیدند؛ بدین معنی که تولیدکننده محصول خود را در تاریخ آینده (تاریخ تحویل کالا) با قیمت توافق شده به خریدار بفروشد. این نوع از توافق به سرعت رایج شد زیرا سبب گشت که هم خریدار و هم فروشنده اطمینان خاطر یابند که به اهداف خود می‌رسند. اگر خریداری احساس می‌کرد نیازی به گندم ندارد، قرارداد خود را به فردی که گندم را نیاز داشت می‌فروخت. از سوی دیگر، تولیدکننده که قصد عدم تحویل گندم را داشت، مسئولیت تحویل گندم را به دیگری منتقل می‌کرد.
این قرارداد به سرعت به ابزاری حمایتی برای طرفین معامله در شرایطی که بازار بر خلاف نظر آن‌ها حرکت می‌کرد، تبدیل شد. در نتیجه روند این معاملات در قراردادهای آتی حالتی بسیار سودمند در سرمایه‌گذاری به وجود آورد که باعث ورود کالاهای دیگر به بازار آتی شد. در این شرایط قراردادهای آتی منظم و قانونمند شکل گرفت و به‌دنبال آن بورس CBOT در سال 1848 در آمریکا به وجود آمد. بنابراین به‌طور اساسی مکانی عمومی برای خریداران و فروشندگان ایجاد شد تا برای قراردادهای آینده خود مذاکره کنند. در سال 2005 میلادی حجم عرضه اولیه در این بازار به 3 میلیون و 191 سهم رسید؛ در سال 2007 میلادی بازار CBOT و بورس شیکاگو با یکدیگر ادغام شدند و گروه بورس CME را تشکیل دادند. اولین معاملات قرارداد آتی در ایران، سکه تمام بهار آزادی طرح امام بود که در تاریخ 5 آذر 1387 در شرکت بورس با انجام 2 قرارداد آغاز شد.
انواع قرارداد آتی
همان‌طور که اشاره شد، قرارداد آتی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود:
- قرارداد آتی کالا: کالاهای فیزیکی همچون نفت خام، شمش طلا، گندم و غیره. قرارداد آتی کالا در ایران تا مدتی قبل و با فراهم شدن زمینه آن از سکه شروع به فعالیت کرد؛ اکنون این قرارداد در مورد زعفران و چند مورد از اقلام اساسی نیز مورد اجراست.
- قراردادهای آتی مالی: ابزار هایی نظیر سهام، اوراق قرضه، ارز و غیره.
کاربرد قرارداد آتی در چیست؟
قرارداد آتی ریشه در مشخصات و اختیاراتی که به معامله‌گران ارائه می‌کند، دارد. این نوع قراردادها مورد استفاده دو گروه عمده معامله‌گران می‌باشند. دسته اول افرادی هستند که می‌خواهند کالایی را در آینده تهیه کنند، اما به دلیل عدم اطمینان از نوسانات بازار، تمایل به نوعی پیش خرید دارند تا کالای خود را تضمین نمایند. دسته دوم عده‌ای از معامله‌گران اصلی این بازار هستند که قصد دارند از نوسانات آن سود کسب نمایند. این افراد می‌توانند بنابر استراتژی‌های معامله‌گری، از افزایش یا کاهش قیمت کالا سود ببرند.
ویژگی‌های قرارداد آتی
استاندارد بودن مشخصات قرارداد: یکی از معایب قرارداد آتی به شرایط استاندارد این قرارداد مربوط می‌شود، به این موضوع توجه کنید که قرارداد آتی نمی‌تواند به صورت دقیق پاسخگوی همه نیازهای مشارکت‌کنندگان در بازارهای مالی باشد.
شفافیت قیمت: یکی از مهمترین ویژگی‌های قرارداد آتی، شفافیت آن می‌باشد. معاملات بورس آتی، توسط سامانه الکترونیکی، زیر نظر ارگان‌های مربوطه انجام می‌شود. سفارش معامله‌گران در سامانه الکترونیکی ثبت می‌گردد و بر اساس مقررات قرارداد آتی اجرایی می‌شود. با توجه به اینکه افراد امکان ملاقات حضوری ندارند، قراردادها به‌صورت اتوماتیک انجام می‌گردد. در این شرایط امکان ایجاد رانت و دست بردن در معاملات کاهش می‌یابد.
اتاق پایاپای و نبود ریسک اعتباری: عاملی که باعث می‌شود معامله‌گران از امنیت سرمایه‌گذاری و انجام معاملات خود بدون امکان سرقت مالی یا پولشویی اطمینان داشته باشند، وجود اتاق پایاپای می‌باشد. در واقع اتاق پایاپای به عنوان تضمین‌کننده عملکرد مالی بورس آتی فعالیت می‌کند.
نقد شوندگی بالا: در قرارداد آتی نیازی به وجود خود کالا یا سهام نیست و افراد می‌توانند آن را به راحتی به فروش برسانند.
انعطاف‌پذیری پایین: انعطاف‌پذیری پایین یکی از ویژگی‌های قرارداد آتی است. معامله‌گران باید خود را با ویژگی‌های قرارداد آتی تطبیق دهند.
پوشش ریسک: هدف اصلی از ایجاد قرارداد آتی کاهش ریسک می‌باشد. به صورتی که افراد بتوانند با کاهش خطر از بین رفتن سرمایه به خرید و فروش بپردازند؛ این امکان نیز وجود دارد که این معاملات بر قیمت آینده آن‌ها اثرگذار باشد.
هزینه اندک معاملات: هزینه انجام معاملات آتی از بازار نقدی کمتر می‌باشد. همچنین باید در نظر گرفت که این نوع قرارداد باعث کاهش هزینه‌های نگهداری، تعمیرات و استهلاک نیز می‌گردد.
تسویه نهایی
در صورتی که سرمایه‌گذار پس از پایان دوره معاملاتی قرارداد آتی سهام، همچنان دارای موقعیت تعهدی باز باشد، ملزم به تسویه فیزیکی مطابق با قرارداد خواهد بود. در این مرحله فروشنده سهام، باید سهام تعهد شده را در زمان و مکان مشخص و مطابق با استانداردهای تعیین شده در قرارداد تحویل و خریدار نیز ملزم به پرداخت وجه مورد نظر می‌باشد.
نمونه‌ای از قرارداد آتی
