سهام خزانه چیست؟
سهام خزانه (Treasury Stock) در بازار جهانی یک تعریف کلی دارد: "سهام عادی یا ممتاز یک شرکت (سهامی عام) که در بازار مالی عرضه می‌شود و مجدداً توسط همان شرکت، خریداری می‌گردد." به عبارت دیگر واحدهای تجاری به دلایل مختلف سهام خود را باز خرید می‌نمایند؛ جالب است بدانید که طبق ماده 198 قانون تجارت، خرید سهام توسط همان شرکت به علت آگاهی از اطلاعات داخلی، ممنوع بوده و امکان دارد مدیران شرکت به خاطر مزیت سهام خود، در زمانی که قیمت در کف است، سهام را بخرند و سپس در زمان اوج قیمت بفروشند.
شرکت‌ها در دو صورت اقدام به خرید سهام خزانه می‌کنند:
- قیمت سهام آن‌ها در بازار به زیر ارزش ذاتی (Undervalued) معامله شود.
- خرید سهام خزانه به دلیل جلوگیری از رقیق شدن سهام کارکنان صورت می‌گیرد.
بسیاری از شرکت‌ها از دهه 1990 میلادی به بعد تصمیم به ارائه سهام به کارکنان به منظور تشویق و ترغیب برای افزایش کیفیت کار گرفتند. تمایز شرکت‌هایی که این سهام را ارائه می‌دادند نسبت به دیگر شرکت‌ها باعث شد تا کارکنان بیشتری نسبت به کار در این مجموعه ترغیب شوند. شرکت نیز به کارکنان جدید در بازه زمانی مشخص، سهام شرکت را به قیمت پایین‌تر از بازار ارائه می‌کند تا این افراد در سود و زیان شرکت سهیم شوند. اما در مواقع بحرانی و سقوط قیمت سهم در بازارها، شرکت به منظور جلوگیری از رقیق شدن سهم کارکنان در بازار و کاهش انگیزه آن‌ها، اقدام به خرید مجدد سهام شرکت از بازار می‌نماید.
سهام خزانه در ایران
همان‌گونه که در ابتدا توضیح داده شد، بنابر قانون 198 تجارت، سهام خزانه در ایران دچار محدودیت‌هایی می‌باشد. اما براساس قانون اصلاحیه این قانون مطابق "بند ب ماده الحاقی 26 لایحه رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی" مقرر شد تا شرکت‌های پذیرفته شده در بورس و بازارهای خارج از بورس براساس میزان سهام شناور خود در هر بازار و بر اساس موصوبات سازمان بورس بتوانند حداکثر 10 درصد سهام خود را خریداری کنند. از جمله دلایلی که شرکت‌ها اقدام به باز خرید سهام می‌کنند، به قرار زیر می‌باشد:
1- ایجاد تعادل در قیمت سهام
2- افزایش سود سهامداران و تأثیر مثبت بر ارزش سهام در بازار
3- جلوگیری از ضربه‌های رقبا
از عللی که برای سهامداران این ممنوعیت را به وجود می‌آورد نیز می‌توان به دو مورد زیر اشاره کرد:
1-بهم زدن شرایط نرمال عرضه و تقاضا بازار: خرید سهام یک شرکت توسط همان شرکت، می‌تواند ارزش سهام را دچار اختلال کند. در روند عادی بازار، سهامداران دیگر که از خبرهای نهان شرکت اطلاعی ندارند، ممکن است سهم خود را در قیمت‌های پایین به خود شرکت بفروشند و دچار زیان شوند.
2-کاهش پنهان سرمایه شرکت: خرید سهام توسط خود شرکت می‌تواند منجر به کاهش سرمایه بدون رعایت الزامات قانونی شود که این امر موجب به ایجاد خلل در حقوق سهامداران شرکت می‌شود.
سهام خزانه در کشورهای دیگر
سهام خزانه در ایالات متحده آمریکا: در ایالات متحده آمریکا، شرکت‌ها ممکن است در مواقع نیاز، سهام بازخرید شده را ابطال و یا آن‌ها را در خزانه نگهداری کنند؛ اما اگر در خزانه نگهداری شود، به‌طور معمول واجد شرایط دریافت سود سهام نبوده و حق رای ندارد و آن‌ها را می‌توان به عنوان سهام جایزه، برای طرح‌های سهام به کارکنان واگذار نمود؛ باید توجه کرد که فروش مجدد آن به بازار ممکن نیست، مگر اینکه براساس قانون اوراق بهادار ایالات‌متحده در سال 1933 ثبت شده باشند. با توجه به این قانون، سود و زیان ناشی از فروش مجدد در محاسبه سود هر سهم لحاظ نمی‌شود.
سهام خزانه در انگلستان: در انگلستان طبق قانون شرکت‌ها، در سال ۱۹۵۵ میلادی خرید این سهام ممنوع اعلام گردید، در حالی که در قانون شرکت‌ها در سال ۱۹۹۳ میلادی این حق مجاز شمرده شد. در این کشور، نظیر هنگ‌کنگ سهام بازخریداری شده باید ابطال گردد. درنتیجه تعداد سهم منتشر شده را کاهش می‌دهد. در ماه می سال ۱۹۹۸ تغییراتی در این قانون اعمال گردید که به شرکت‌ها اجازه بازخرید، نگهداری و فروش مجدد سهام خزانه تا ۱۰ درصد سهام منتشر شده شرکت را اعطا کرد.
سهام خزانه در دیگر کشورها: در استرالیا، برمودا و کوبا نیز قوانینی مشابه درخصوص بازخرید سهم در بازار سهام حاکم است. در قانون شرکت‌های سهامی در چین، بازخرید سهام توسط خود شرکت صادر‌کننده را منع می‌کند، به جز اینکه سهام خود را به‌عنوان ابطال سهام به منظور کاهش سرمایه ثبت شده، ادغام با یک شرکت دیگر که دارای سهام در این شرکت است یا سایر موارد تعیین شده درقانون مزبور، بازخرید کند. (روزنامه دنیای اقتصاد_شماره خبر: 938114)
مهم‌ترین قوانین سهام خزانه در قانون تجارت
در حالت کلی کشورها‌یی که استفاده از سهام خزانه را مجاز می‌دانند، به این سه مورد توجه ویژه‌ای دارند:
- منبع تأمین نقدینگی برای بازخرید
- اطلاع‌رسانی قبلی و تعیین زمان بازخرید
- رکن تصمیم‌گیرنده در شرکت
خرید و فروش سهام خزانه در ایران نیز قوانین خاصی دارد:
- برنامه خرید و فروش سهام خزانه باید به تصویب هیئت مدیره شرکت برسد و این موضوع باید یک روز قبل از جلسه هیئت مدیره اطلاع‌رسانی شود. همچنین بلافاصله بعد از جلسه هیئت مدیره، نتایج باید در اختیار سهامداران قرار بگیرد.
- برنامه خرید و فروش سهام خزانه، منوط به اخذ مجوز کتبی از سازمان بورس است.
- این نکته را در نظر داشته باشید که در تقسیم سود سالیانه، سودی به سهام خزانه تعلق نمی‌گیرد.
- شرکت موظف است هرگونه تغییر در برنامه خرید و فروش خود را به سازمان بورس و سهامداران گزارش بدهد.
- خرید سهام خزانه نباید منجر به کاهشی بیش از 50% سهام شناور شود.
- سهام خزانه به عنوان سهام شناور شناخته نمی‌شود.
- شرکت‌هایی که در بازار پایه فرابورس قرار دارند، اجازه و توان خرید سهام خزانه را نخواهند داشت.
- سهام خزانه در مجامع شرکت حق رای ندارند و در حد نصاب‌های مربوط به تشکیل جلسات، محاسبه نمی‌شوند.
- اگر قبل از شروع فرآیند پذیره‌نویسی شرکت، افزایش سرمایه وجود داشته باشد، باید فاقد سهام خزانه باشد.
- مبلغی که در هیئت مدیره شرکت در حال تصویب شدن است، نمی‌تواند در زمان تصویب، بیشتر از 40% ارزش ویژه (تفاضل جمع بدهی‌ها و دارایی‌ها) شرکت را کاهش دهد.