برات یک سند تجاری است که بر اساس آن فردی از دیگری می‌خواهد مبلغی را در وجه یا حواله یک فرد مشخص یا شخص ثالث در زمان مشخص بپردازد. به عبارت دیگر نوشته‌ای است که از طرف طلبکار برای شخص بدهکار صادر می‌گردد و شخص بدهکار در صورت تأیید آن متعهد می‌شود که وجه برات را در زمان معین به طلبکار یا شخص معین پرداخت کند. در برات معمولاً سه نفر حضور دارند:
1) کسی که برات را صادر می‌کند.
2) کسی که ملزم به پرداخت برات است.
3) کسی که مبلغ برات در وجه او پرداخت می‌شود.
ماده 23 الی 304 قانون تجارت مربوط به برات یا حواله است که از مهم‌ترین اسناد تجارت است.
تاریخچه برات
سیستم بانک و بانکداری در ایران باستان پیشینه‌ای طولانی دارد، سند برات نیز از چنین پیشینه‌ای برخوردار است. برخی از زبان‌شناسان عقیده دارند، برات ریشه در فارسی بسیار کهن دارد و همان‌طور که از نام آن پیداست به معنای "برای تو" می‌باشد. واژه برات را از واژه عربی "براءه" نیز می‌دانند.
شرایط شکلی برات در قانون تجارت
بر اساس ماده 233 قانون تجارت، برای صدور برات شرایطی را باید در نظر گرفت که به صورت زیر است:
قید کلمه "برات" بر روی سند: جهت تفکیک و تشخیص آن از انواع مشابه مانند چک و سفته.
تاریخ تحریر روز، ماه و سال: به علت تغییر پذیر بودن اعداد باید با حروف بزرگ نوشته شوند.
نام برات‌گیر: نام شخص حقیقی و یا حقوقی که وجه برات را پرداخت می‌کند.
مبلغ برات: ثبت مبلغ به عدد و حروف طبق عرف الزامی است؛ درصورتی‌که دو مبلغ وجود دارد، مبلغ کمتر لحاظ می‌شود.
تاریخ پرداخت برات: چهار روش برای تاریخ پرداخت برات وجود دارد:
- به رؤیت یا به دیدار: پرداخت برات توسط برات‌گیر به‌محض رؤیت آن ظرف ۲۴ ساعت.
- به وعده از تاریخ صدور برات: نشان‌دهنده اهمیت تاریخ صدور برات است.
- به وعده از تاریخ رؤیت: مثلاً ظرف دو ماه از تاریخ رؤیت برات.
- موکول به تاریخی معین:برات دارای تاریخ پرداخت باشد.
محل پرداخت وجه برات: اعم از اینکه محل اقامت محال‌علیه (شخصی که حواله‌ای یا براتی یا چکی در جهت وصول آن در وجه شخص دیگری علیه ایشان صادر می‌گردد.) باشد یا محل دیگر.
نام دارنده برات:یعنی شخصی که برات در وجه او باید پرداخت شود:
- شخص معین:ذکر نام و نام خانوادگی دارنده برات الزامی است.
- حواله‌کرد:شخص معین به عنوان دارنده برات می‌تواند وجه آن را با ظهرنویسی به دیگری منتقل کند.
شماره نسخه: درصورتی‌که برات در نسخ متعدد صادر شود.
برات دارای سه تاریخ است. تاریخ صدور برات، تاریخ قبول توسط برات‌گیر و تاریخ سررسید پرداخت وجه برات.
قبول برات یا عدم قبول برات (نکول)
برات دهنده، شخصی است که چنین سندی را در زمینه تجاری صادر می‌کند که به صورت امضا و یا مهر شده می‌باشد. شخص برات‌گیر، برات را قبول می‌کند؛ قبول برات نیز همانند صدور آن، می‌تواند هم با مهر و هم با امضای روی برگه باشد. قبول برات برای این شخص اجباری نیست، حتی اگر به شخص صادرکننده برات بدهکار باشد؛ اما در صورت پذیرش برات موظف به پرداخت است و نمی‌تواند از تعهد خود امتناع کند. در خصوص سند برات اصطلاحی تحت عنوان "نکول" وجود دارد. نکول عبارت است از اینکه فرد برات‌گیر، برات و تأدیه‌ی وجه آن را قبول نکند.
در راستای این موضوع، اعتراض‌نامه نکولی صادر می‌شود و قبول شخص دیگر به‌عنوان شخص ثالث روی اعتراض‌نامه امضا می‌گردد. شخص ثالث پرداخت سند را به نام صادرکننده بر عهده می‌گیرد و پس از پرداخت وجه سند، حق رجوع به صادرکننده را دارد.
مزایا استفاده از برات
برات به‌عنوان یکی از تحولات عظیم در سیستم اقتصادی، دارای مزایای زیر می‌باشد:
- عدم نیاز به جابه‌جایی مستقیم پول: با در اختیار داشتن برات دیگر نیاز به جابه‌جایی پول نقد نیست.
- افزایش امنیت در معامله‌ها: در صورت عدم وجود پول نقد، دزدی هم کاهش پیدا خواهد کرد.
- راحتی در مبادله: با توجه به ساختار برات یا حواله‌ها، باعث رونق اقتصادی می‌شوند.
- انبارکردن برات راحت است: بی‌شک، نگهداری از 100 ورقه کاغذ باارزش 10 میلیارد تومان، از نگهداری 10 میلیارد تومان آسان‌تر است.
- افزایش توانایی خلق پول: با افزایش استفاده از حواله در معاملات، فرایند سرمایه‌گذاری و کسب سود بسیار بیشتر از گذشته شده است.
معایب استفاده از برات
برات دارای این نقاط ضعف می‌باشد:
- شفاف نبودن سیستم حواله‌ها
- امنیت کم در حواله
- به وجود آمدن حواله‌های تقلبی: حواله‌ها را به راحتی می‌توان تغییر داد.
- کاهش ارزش واقعی حواله‌ها در طول زمان: با گذشت زمان و جابه‌جا شدن ارزش پول کشورها، ارزش حواله‌ها نیز تفاوت پیدا می‌کند.
- انتشار حواله بدون پشتوانه: اگر حواله‌ها بدون پشتوانه مالی در بازار منتشر شوند، مشکلات اقتصادی فراوانی را به همراه خواهد داشت.